Na sezon wakacyjny przygotowaliśmy dla Was niespodziankę. Od dziś dwa razy w tygodniu zaprezentujemy Wam wszystkie „duże” Artykuły z pierwszych trzech numerów Magazynu KAPeWu.
Na początek numer pierwszy, Inauguracyjny o sygnaturze ISBN 978-83-970742-0-0 i bardzo osobisty z tytułu przynależności etnicznej, tekst autorstwa Arun Śmieszek o pięciu płciach u ludu Bugisow z wyspy Sulawesi (Celebes). Przed Wami materiał ze strony 35 zatytułowany:
Fenomen pięciu płci u Bugisów z wyspy Sulawesi (Celebes)
Krótka historia ludu Bugis
Grupa etniczna Bugis, do której należę, wywodzi się z pnia Deutero Malajskiego, który pojawił się na Archipelagu Indonezji wraz z pierwszą falą migracji z kontynentu azjatyckiego, głównie z terenu dzisiejszych Chin.
Sama nazwa grupy etnicznej Bugis, wywodzi się natomiast z połączenia dwóch słów “To” (ludzie) oraz “Ugi” (Ugi-Postać historyczna), które z czasem ewaluowały w formę Bugis, oznaczającą lud Bugisów.
Wróćmy jednak na chwilę do członu “Ugi”, pochodzącego od pierwszego chińskiego władcy królestwa Pammana, leżącego w dzisiejszej regencji Wajo. Władca ów zwał się Sattumpugi, jego poddani z dumą tytułowali się jako “Ugi”, czyli ci, którzy podążają wiernie za królem La Sattumpugi.
Król La Sattumpugi miał córkę o imieniu We Cudai. Księżniczka poślubiła Sawerigading’a, ze związku, z którego na świat przyszedł syn La Galigo. Ten z kolei do historii Bugisów przeszedł jako autor najważniejszego dzieła, opisującego między innymi tradycję ludu Bugisów.
Dzieło nazwane od imienia autora „I La Galigo” jest również najbardziej kompletnym oraz obszernym dziełem epoki opisywanego w nim regionu, gdyż zajmuje ponad 9000 stron. Część “I La Galigo” traktująca szczegółowo o tradycji bugiskiej znana jest jako Sawerigading Opunna Ware. Historie zawarte w Sawerigading Opunna Ware nie traktują jednak tylko i wyłącznie o kulturze i tradycji Bugisów (np. tych z okolic Luwu), ale również o innych ludach i plemionach zamieszkujących wyspę Sulawesi (Celebes), takich jak na przykład Kaili, Gorontalo oraz Buton.
Społeczność Bugisów z czasem rozrosła się i podzieliła na wiele mniejszych królestw, które na przestrzeni wieków wykształciły swoją własną kulturę, języki, prawo oraz rządy.
Dziś, w czasach nowożytnych, ludzie określający się jako Bugisi zamieszkują w skupiskach kilka regionów wyspy Sulawesi. Najczęściej spotkać ich można w okolicach Luwu, Bone, Wajo, Soppeng, Sidrap, Pinrang, Sinjai, oraz Barru. Według szacunków indonezyjskiej rządowej agencji statystycznej w Indonezji w roku 2010 żyło 6,359,700 osób określających samych siebie jako Bugisi, co stanowiło 2.69 % populacji całej Indonezji. I to by było na tyle tytułem wstępu, a teraz przejdźmy do „dania głównego”.
Płcie w kulturze ludu Bugis
Na długo, długo wstecz, zanim współczesny świat zajął się zagadnieniem gender oraz kwestiami równości i różnorodności płci, ludzie z grupy etnicznej Bugis znali i szanowali różnopłciowość swoich współplemieńców. Świadomość owej różnorodności, jej powszechne uznawanie, oraz, co najważniejsze, pełna akceptacja w całej społeczności Bugisów zbudowana była na fundamencie trzech form stosunków międzyludzkich zwanych „siri’ na pacce”. „Siri’ na pacce” traktuje o trzech tradycyjnych wartościach, wyrażających szacunek do samego siebie, honor, oraz szeroko rozumiane człowieczeństwo.
Co nie mniej istotne, „Siri’ na pacce” stanowiło również formę integracji plemiennych wartości religijnych oraz zwyczajowych, pełniącą istotną, by nie powiedzieć najważniejszą funkcję w życiu rdzennej ludności ludzi Bugis z wyspy Sulawesi.
Podsumowując, można stwierdzić, iż uznawanie, a co najważniejsze akceptacja dla różnorodności płciowej wśród rdzennych przed-islamskich Bugisów, uformowały się na przestrzeni wieków poprzez relacje międzyludzkie, oraz ogólnoplemienną akceptację równouprawnienia pomiędzy wszystkimi członkami społeczności bez względu na płeć.
W pierwotnej społeczności Bugisów rozróżniano pięć oddzielnych płci. Były to kolejno „makkunrai”, „oroani”, „calalai”, „calabai” oraz „bissu”. Australijski antropolog Sharyn Graham Davies, koncentrujący się w swoich badaniach na prawach społecznych, a w szczególności na zagadnieniu gender i seksualności na terenie dzisiejszej Indonezji- w swojej książce „Challenging Gender Norms: Five Genders Among Bugis in Indonesia” – „Wymagające/Trudne normy płci – pięć płci wśród Bugisów w Indonezji” (2007), wyjaśnił dokładnie charakterystykę podziału płci w społeczeństwie ludu Bugis.
Pierwsza i druga pleć, czyli „makkunrai” and „oroani”- to w naszym rozumieniu płciowości odpowiedniki „cis kobiety” i „cis mężczyzny”.
Trzecia pleć „calalai”- to osoba urodzona jako kobieta, która jednak w życiu codziennym przejęła męskie role. Osoby będące „calalai” mogą nosić typową dla mężczyzn garderobę jak np. T-shirty, koszule oraz spodnie. Mogą też palić papierosy, ścinać krótko włosy oraz podejmować czynności codzienne przypisane formalnie płci męskiej.
Czwarta pleć, czyli „calabai”- to z kolei osoby urodzone jako mężczyźni, które przejęły w życiu codziennym role płci żeńskiej. Jak się zatem łatwo domyśleć, „calabai” noszą suknie i zapuszczają długie włosy, oraz na podobieństwo kobiet robią sobie makijaż czy wręcz zachowują się niczym kobiety po bugijsku „makkunrai”. Niektóre z „calabai” zachowują się wręcz wyzywająco, nosząc krótkie spódniczki, paląc papierosy i pozwalają sobie na seksualne prowokacje werbalne. Same osoby „calabai” nie określają jednak siebie samych jako kobiety.
To jednak nie wszystko w kwestii „calabai”. Według H. Latief (2005) „Kepercayaan Asli Bugis di Sulawesi Selatan”- „Oryginalne wierzenia Bugisów z południowego Sulawesi”, płeć „calabai” można jeszcze podzielić na trzy oddzielne grupy.
„Calabai tungke’na lino”: osoby przypisane do tej kategorii, wyróżniają się wyższym wykształceniem, przez co mogą na drodze odpowiednich procesów i procedur być uprawnione do objęcia tytułu „bissu”, o czym wspominam w dalszym tekście artykułu.
„Paccalabai”: osoby przypisane do tej kategorii mogą być uznawane zarówno za kobietę, jak i mężczyznę, co w kontekście do prezentowanego współcześnie na zachodzie pojmowania płci, porównać można do osoby bisexualnej.
„Calabai kedo-kedonami”: osoby należące do tej kategorii są uznawane za „calabai”- najniższej kasty (klasy). „Calabai kedo-kedonami” ubierają się jak kobiety, chociaż właściwie są mężczyznami.
Chociaż „calabai” wyglądają jak kobiety, nie uważają się za kobiety, jak na przykład transwestyci. Nie chcą też stać się kobietami poprzez operację zmiany płci (transseksualizm).
Piąta i zarazem najbardziej tajemnicza płeć wśród Bugisów to „bissu”, którzy nie są uważani ani za mężczyzn ani za kobiety, ale reprezentują sobą całe spektrum wszystkich wcześniej wymienionych płci.
„Bissu” podobnie jak „calalai” i „calabai”, okazują swoją tożsamość płciową najczęściej poprzez strój. Często ozdabiają się w kwiaty, uznawane tradycyjnie za symbol kobiecy, ale noszą też noże keris, tradycyjną broń plemienną, kojarzoną jednoznacznie z mężczyznami.
Można wręcz bez wątpliwości przyjąć, iż w kontekście płciowości osoby „bissu”, są w rzeczywistości kombinacją wszystkich czterech pozostałych płci. Nie są to więc ani cis mężczyźni, ani cis kobiety, ani „calabai”, ani też „calalai”, nie są to też transwestyci, geje, ani lesbijki.
Etymologicznie nazwa „bissu” pochodzi najprawdopodobniej od słowa „bessi”, oznaczającego w języku Bugisów przedmiot czysty, niczym nieskażony. „Bissu” nigdy nie wstępują w związki małżeńskie, nie przechodzą menstruacji, nie rodzą dzieci, oraz nie karmią piersią.
Według innej interpretacji, zawartej w książce „Manusia Bugis” („Ludzie Bugis”) z roku 2006 autorstwa Christiana Pelrasa, korzeni terminu „bissu” upatruje się w słowie Bhiksu, oznaczającym buddyjskiego mnicha tudzież lidera religijnego w czasach przed-islamskich.
Miało by to swoje logiczne i chronologiczne wytłumaczenie, zważywszy na fakt, iż w okresie przed-islamskim, społeczność Bugisów bardzo długo pozostawała pod wpływem buddyzmu. Jest więc wysoce prawdopodobnym, iż sanskryt przeniknął także do języka Bugisów i to włanie takie są korzenie terminu „bissu”. Co więcej, logiki takiej interpretacji można by się doszukiwać również w samej funkcji mnichów Bhiksu, która jest niemalże tożsama z rolą i funkcją jaka przypisywana jest „bissu”.
W przed-islamskiej przeszłości Bugisów z kulturowego i plemiennego punktu widzenia, „bissu” zajmowali świętą pozycję i wysoki status społeczny, ponieważ uznawani byli przez społeczność Bugisów za osoby pośredniczące w kontraktach duchowych pomiędzy żyjącą społecznością, a „bogami w niebie”.
„Bissu” cieszyli się ogromnym szacunkiem ze względu na swoją rolę społeczną rozumianą powszechnie również jako funkcja mentalnych i duchowych strażników tradycji i kultury ludu Bugis.
Status osób „bissu” w społeczności Bugisów
Nie każdy jednak, kto identyfikował się płciowo jako „calabai” lub „calalai”, mógł zostać „bissu”. Bugisi wierzyli bowiem, że dostąpienie zaszczytu stania się „bissu” nie jest kwestią wyboru, czy decyzji, a jest darem od Boga. Dar ten przekazywany jest poprzez różnego rodzaju przeczucia i objawienia, najczęściej w postaci proroczych snów lub nawet chorób.
Innymi widocznymi oznakami fizycznymi, iż dana osoba jest przez Bogów namaszczona i „wybrana” na „bissu”, są fakty, kiedy osoba taka od wczesnego dzieciństwa przejawiała tendencje do posiadania wielu płci oraz paranormalne predyspozycje związane z postrzeganiem i komunikowaniem się ze światem nadprzyrodzonym.
Dzieci posiadające wymienione cechy były od najmłodszych lat przygotowywane do bycia „bissu”. Wspomina o tym Yovita Hartarini w swojej publikacji z 2012 roku „Komunitas Adat Bissu” – „Tradycyjna społeczność Bissu”.
Hartarini wspomina, również fakt, iż aby niezbicie przekonać się i udowodnić całej społeczności, że obserwowane i wytypowane dziecko otrzymało prawdziwą łaskę i błogosławieństwo Bogów, gdy tylko dorosło, musiało przejść skomplikowany proces sprawdzający, będący podstawowym wymogiem formalnej transformacji w „bissu”. Proces ten składał się z kilku następujących poziomów:
Sprawdzana i poddawana próbie osoba, musiała poddać się specjalnemu postowi „mutih”, oznaczającemu jedzenie wyłącznie białego ryżu, bez spożywania wody przez 7 kolejnych dni lub normalnemu postowi przez 40 dni. Normalny post polegał na wyrzekaniu się na okres 40 dni wybranej ulubionej czynności, przyjemności lub potrawy. Post odbywał się zawsze w specjalnym miejscu zwanym „bola arajang”- domu, gdzie zbierają się i mieszkają „bissu”, w którym przechowywane były także pamiątki plemienne i rodzinne.
Po zakończeniu postu kandydat na „bissu” złożyć musiał przysięgę, ślubowanie szczerości wyboru „mattinja”, oraz musiał nauczyć się płynnie pisać i recytować starożytne pisma „Sureq Galigo”- będące częścią wspomnianego wcześniej dzieła „I La Galigo”. Uznawano bowiem, że starożytne listy są pomocnym narzędziem w wykonywaniu przyszłych obowiązków i posługi jako „bissu”.
Po wypełnieniu „mattinja” przyszłe „bissu” musiało przejść kolejny próg inicjacji zwany „irebba”, polegający na wytrwaniu w pozycji leżącej na strychu „bola arajang” w okresie od 3 do 7 dni.
Zamknięciem etapu „irebba” było przypadające w ostatnim dniu procesu przebywania na strychu domu „bissu”, dokonanie starannej kąpieli rytualnej i owinięcie kandydata białym płótnem. W takim stanie przyszły „bissu” zostawał położony na jeden dzień od rana do wieczora, a nad jego ciałem zawieszano urnę wypełniona wodą, która została wcześniej mabessi (oczyszczona) podczas ceremonii „sakkatolo”, oznaczającej zgodę na zostanie „bissu”. Leżąc, kandydat na „bissu”, słuchał śpiewu Sureq Galigo recytowanego przez „bissu” Puang Matowa.
Wieczorem w urnę zawieszoną nad ciałem kandydata, Puang Matowa „bissu” uderzał tak długo, aż urna pękła i woda spływała na ciało kandydata na nowego „bissu”.
Fot. Meutia Chaerani / Indradi Soemardjan
Po przejściu całego sekretnego i duchowego procesu inicjacyjnego, kandydat, który wywodził się ze względów wspomnianej wcześniej czystości, najczęściej z płci „calabai”, mógł oficjalnie stać się nowym „bissu”. Aby jednak tak się stało, spełniony być musiał jeszcze jeden dodatkowy warunek.
Bugisi wierzą, że jeśli bogowie pobłogosławili zakończoną świętą ceremonię inicjacyjną, w ostatnią noc po „irebba”- powinien spaść ulewny deszcz. Jeśli wspomnianej nocy nie było deszczu, proces „irebba” należało powtórzyć. Czasami powtarzano go jeszcze po raz kolejny i kolejny, aż do skutku. Deszcz miał być bowiem ostatecznym znakiem, że koronacja na „bissu” otrzymała błogosławieństwo z samego nieba.
Po legalnej koronacji nowy „bissu” musiał wyglądać „malebbi” (wdzięcznie i skromnie) i zawsze zachowywać się grzecznie. Ponadto nowy „bissu” musiał być wzorem do naśladowania w swojej społeczności.
Z tego też powodu od każdego bez wyjątku „bissu” wymagało się pobożnego życia, umiejętności zachowywania godnej pochwały postawy, uprzejmego zachowania oraz mowy i przestrzegania zasad etyki.
W zależności od procesu narodzin istnieją dwie kategorie „bissu”, a mianowicie:
„Bissu Dewata”, to „bissu”, którzy urodzili się z rozkazu Bogów. „Bissu Dewata” posiadają nadprzyrodzoną wiedzę magiczną oraz dużą wiedzę na temat zwyczajów i tradycji. Zwykle ten „Bissu Dewata” staje się „Puang Matowa” lub „Puang Towa” (liderem wszystkich „bissu”).
„Bissu Mamata” jest natomiast zwykłym „bissu”, który kształtuje się naturalnie w wyniku codziennego procesu obcowania z lokalnymi „bissu” oraz z powodu własnego powołania.
W społeczności „bissu” istniało kilka specjalnych tytułów, które wskazywały na wiedzę „bissu”. „Bissu”, którzy posiadali umiejętności uzdrawiania lub działali jako szamani, nazywani byli „Sanro”. „Bissu”, którzy potrafili komunikować się z duchami za pomocą języka bogów, nazywani byli „Bissu Dewata”. „Bissu” będący szlachetnego pochodzenia, nazywani byli „Bissu Patudang”.
Rola społeczna Calalai, Calabai oraz Bissu w społeczeństwie Bugis
Te trzy płcie, uważane za niespotykane w innych społecznościach, odgrywały zawsze istotną rolę społeczną w grupie etnicznej Bugisów. Innymi słowy, ich istnienie było wręcz konieczne ze względów panujących w społecznościach zwyczajów oraz norm.
I tak na przykład „calabai”, zawsze brali, a nawet biorą do dziś, udział w bugiskich weselach. Są w takiej roli znani jako „Indo’ Botting”. Uczestniczą we wszystkich fazach zdarzeń okołoślubnych, począwszy od ustalenia daty ślubu, poprzez dekorowanie namiotów weselnych i dobieranie oraz przymierzanie sukien ślubnych, aż po podawanie jedzenia gościom weselnym.
Jednak specjalne znaczenie oraz pozycję w społeczności miał tylko „bissu”, gdyż jak wcześniej wspomniałam, sama nazwa pochodząca od „bessi” oznacza w najszerszym znaczeniu „czysty” i wskazuje na szczególną rolę i charakter osób tak tytułowanych. „Bissu” jest bowiem nieskażony, bezkrwawy, nie miesiączkujący i nie karmiący piersią. (S. Ad’ham, 2009. „Yang Enggan Membisu” – “Bissu – Kto nie chce milczeć”).
Gilbert Albert Hamonic w publikacji (1986) “La Galigo, Menelusuri Jejak Warisan Sastra Dunia”, “La Galigo, Śladami światowego dziedzictwa literackiego” stwierdza, że Bugisi darzyli „bissu” wielkim szacunkiem, ponieważ posiadają oni wiedzę o zwyczajach, tradycjach, genealogii rodzin, życiu społecznym w szerokim świecie, oraz życiu samych Bogów, a także są mistrzami medycyny i mistycyzmu. Ludzie i rodziny królewskie często prosiły „bissu” o życiowe wskazówki, wsparcie w rozwiązywaniu problemów, lub szukały u nich pomocy medycznej. „Bissu” byli traktowani w specjalny sposób ze względu na ich rolę w określaniu źródeł życia społeczności Bugisów. „Bissu” pełnili rolę społeczną związaną z wiarą w to, że tylko oni mogli łączyć się z duchami przodków i bogami. Ludzie często szukali usług „bissu”, aby połączyć się z duchami przodków lub bogami, wierząc, iż pośrednictwo „bissu” pomoże duchom spełnić ich prośby.
Ze względu na przywileje, jakie posiadali „bissu”, ludzie w swoim otoczeniu uważali ich za postaci święte „makarama”. Aby utrzymać aurę „makarama”, „bissu” prowadzili ekskluzywne życie i ograniczali swoje interakcje społeczne z osobami nie „bissu”, nawiązując bliskie relacje jedynie z innymi „bissu”, pisze Tuti Baftiarti, Tuti. (2011) w “Mistifikasi ‘Bissu’ Dalam Upacara Ritual Adat Etnik Bugis Makassar” – “Mistyfikacja „Bissu” w tradycyjnych ceremoniach rytualnych grupy etnicznej Bugis Makassar”.
W czasach przed-islamskich, kiedy królestwa Bugis odniosły liczne zwycięstwa, „bissu” cieszyli się dużym szacunkiem królów i władców. Jednym z królewskich zaszczytnych tytułów nadawanych „bissu” był tytuł „Puang”. Oprócz tytułu „Puang Matowa” otrzymali także posiadłości ziemskie w postaci dużych pól ryżowych, zwanych „galung arajang”. Pola takie, o powierzchni nie mniejszej niż kilka hektarów, były uprawiane przez lokalną społeczność we wzajemnej współpracy.
Dochody osiągane z uprawy pól ryżowych były zawsze wykorzystywane na finansowanie tradycyjnych ceremonii prowadzonych przez „bissu”, oraz na finansowanie lokalnych społeczności „bissu” na terytorium danego królestwa. Oprócz pól ryżowych, aby zaspokoić swoje wysokie potrzeby, „bissu” otrzymywali także datki lub jałmużnę od lokalnej społeczności.
Jako miejsce zamieszkania, „bissu” dostawali od króla lub lokalnego władcy domy zwane „bola arajang”.
„Bola arajang” służyły „bissu” nie tylko jako miejsce do życia, ale także jako miejsce spotkań „bissu” w celu odprawiania różnych rytuałów i kultywowania tradycji, oraz także jako miejsce przechowywania pamiątek królewskich „arajang”.
Rola „bissu” w starożytnych przed-islamskich królestwach Bugis była nieoceniona. „Bissu” w tamtych historycznych czasach zaliczani byli do królewskiego kręgu biurokratycznego. Otrzymali także stanowiska duchowych doradców królewskich, o czym pisze F.W. Makkulau, (2008) w publikacji “Manusia Bissu” – “Człowiek Bissu”.
„Bissu” byli także częstokroć upoważniani nawet do koronowania królów i władców, o czym z kolei wspomina Syamsuddin (2010) w publikacji “Studi Fenomenologi Dinamika Psikologi Peran Gender Bissu” – “Fenomenologiczne badanie psychologicznej dynamiki ról płciowych Bissu”.
Również sama społeczność Bugisów wierzyła, iż modlitwy zanoszone przez „bissu” wywierają ogromny realny wpływ na władzę króla. Ponadto „bissu” wyznaczano również jako tradycyjnych przywódców religijnych i kapłanów przed-islamskich wierzeń praktykowanych przez Bugisów. Cała polityka i decyzje króla w tamtym czasie opierały się na aprobacie, czy przynajmniej rozważeniu problemu razem z „bissu”. Jeżeli król nosił się z zamiarem rozpoczęcia działań wojennych przeciwko innym królestwom, najpierw konsultował się z lokalnym „bissu”.
„Bissu” mieli także władzę i przywilej ustalania najlepszych dni na rozpoczęcie dużych i ważnych prac, na przykład budowy domów lub świątyń, ważnych wyjazdów, rozpoczęcia pracy w polu itp. „Bissu” prowadzili także tradycyjne ceremonie religijne i świeckie, takie jak ceremonie ślubne, obrzędy związane z ciążą, narodzinami, śmiercią i wszelkimi ofiarami składanymi bogom i duchom. „Bisu” dbali o sprowadzanie szczęścia, odrzucenie pecha i zdrowie swojej społeczności. Według H. Latief (2004) z publikacji “Bissu; Pergulatan dan Peranannya di Masyarakat Bugis” – “Bissu; Walka i jej rola w społeczeństwie Bugis” hierarchię w społeczności „bissu” ze względu na pełnione przez nich role i obowiązki można podzielić na:
„Puang Matowa”, czyli „bissu” o najwyższej randze w całej społeczności „bissu”. Był on mianowany przez społeczność i namaszczany przez króla do pełnienia funkcji przywódcy wszystkich „bissu”. Zadaniem „Puang Matowy” było dbanie o pamiątki królewskie i świadczenie usług rodzinie królewskiej. Z powodu tego zaszczytnego i odpowiedzialnego obowiązku wszystkie koszty utrzymania „Puang Matowy” zawsze pokrywało królestwo.
„Puang Matowa” mieszkał w „bola arajang”, domu, w którym przechowywane były królewskie pamiątki, gdzie zbierali się na narady oraz zamieszkiwali inni „bissu”.
Podczas wszystkich ważnych ceremonii tradycyjnych, organizowanych i celebrowanych przez dane społeczności „Puang Matowa” musiał być zawsze obecny. Jeśli nie mógł z jakichś powodów uczestniczyć w odprawieniu ceremonii, zastępował go „Puang Lolo”, który w hierarchii „bissu” znajduje się zaraz po „Puang Matowa”.
„Puang Lolo” o pozycji tylko nieco niższej od „Puang Matowa” posiadał umiejętności i wiedzę niewiele różniące się od „Puang Matowa”. Inauguracja „Puang Lolo” odbywała się zawsze jednocześnie z inauguracją „Puang Matowa”, ponieważ był on również wybierany przez lud i namaszczany przez samego króla. „Puang Lolo” był też w naturalny sposób zawsze tym, który zastępował „Puang Matowa” w przypadku jego śmierci. Bliska relacja pomiędzy „Puang Matowa” i „Puang Lolo” stanowiących najważniejszy duet „bissu” nazywana była „anreguru”, co można interpretować jako „nauczyciel, który kształci swego ucznia, czyli „Ana’ Bissu”.
„Bissu Tantre” był to z kolei wysoce inteligentny „bissu”, którego wiedza na temat tradycyjnych ceremonii i zjawisk nadprzyrodzonych dorównywała poziomem tej jaką posiadał „Puang Matowa”, stawało się tak miedzy innymi dlatego, iż sam „Puang Matowa”, celowo i świadomie przekazywał wiedzę „Bissu Tantre” do swego rodzaju archiwizacji. Nauki i informacje przekazywana przez „Puang Matową” były przez „Bissu Tantre” szybko przyswajane, dzięki jego błyskotliwości i wybitnej inteligencji.
„Bissu Poncok” to z kolei „bissu”, którzy zajmowali najniższe warstwy w tej grupie, ponieważ uważało się, że mają niski poziom wiedzy, a co najważniejsze i umiejętności. „Bissu Poncok” mieli ograniczoną zdolność przyswajania informacji przekazywanych przez „Puang Matową”.
I w taki oto sposób dotarliśmy na skraj ery przed-islamskiej, pisząc o wszystkim, co wiązało się z „bissu” w czasie przeszłym. Czas nastania islamu to czas dla „bissu” teraźniejszy, a może jeszcze przyszły i zarazem najtrudniejszy ze wszystkich, o czym w ostatnim rozdziale.
Nietolerancja i odrzucenie Calabai, Calalai i Bissu
Nietolerancja płciowa na południu Sulawesi zaczęła się pojawiać wraz z rozprzestrzenianiem się fanatycznego islamu sunickiego, czyli w połowie XX wieku, kiedy ruch buntowniczy Darul Islam, kierowany przez Kahara Muzakkara walczył z bronią w ręku o utworzenie państwa islamskiego. Płcie „calabai”, „calalai”, oraz „bissu”, jako sprzeczne z zasadami islamu nie pasowały do świata Kahara Muzakkara. Według doktryn islamskich-pobożni muzułmanie wierzyć powinni tylko w dwie płcie, czyli kobietę oraz mężczyznę.
Na skutek nauk Kahar Muzakkara- zwolennicy jego zaczęli przejawiać aktywną nietolerancję wobec osób określających się jako „calabai”, „calalai”, oraz „bissu”. Urządzano prawdziwe łapanki, a pojmanym golono włosy i publicznie ich upokarzono. Przedstawiciele trzech płci, nie pasujących do nauk islamu, byli aresztowani, torturowani i zmuszani do konwersji na kobietę lub mężczyznę. Niektórzy, najbardziej oporni zostali zabici, aby dać w ten sposób przykład innym butnym, którzy opierali się naukom islamu. Te działania zmusiły przepełnionych strachem „calabai”, „calalai”, oraz „bissu” do przymusowego wyboru jednej z dwóch poprawnych religijnie płci. Zastraszani błyskawicznie konwertowali się wbrew swojej naturze, aby przetrwać czas muzułmańskiego powstania.
Kolejna fala nietolerancji miała miejsce w okresie „Orde Baru”, czyli tak zwanym czasie „Nowego Porządku” pod rządami prezydenta Soeharto w latach 1967-1998. Ruch przeciwko ponadnormatywnym trzem płciom nazwano tym razem „Operasi Toba” (Operacja Pokuta).
W tym czasie prześladowani byli, tak jak kilka lat wstecz, ścigani i zmuszani do zostania mężczyznami lub kobietami, zgodnie z płcią, z jaką się urodzili. Po dekadzie względnego spokoju „calabai”, „calalai”, oraz „bissu” znowu ścigano, a nawet w skrajnych przypadkach zabijano. Aby przetrwać kolejny czarny okres dziejów, wielu z nich ukrywało swoją tożsamość i zachowywało się jak cis mężczyźni lub cis kobiety.
Dziś pozostały już tylko niedobitki „bissu”, osoby, którym udało się ukryć, lub które zostały uratowane, czy też „schowane” przez lokalne społeczności. Dziś istnienie szczególnie „bissu” jest już bardzo rzadkie, ponieważ wielu z nich nie ma nawet odwagi ujawnić swojej prawdziwej tożsamości. Jest to z pewnością spuścizna wszystkich traum ostatnich dekad, ale także i znak czasu. Ponadto ekspansja islamu, oraz, coraz bardziej fanatyczne wyznawanie tej religii w zamieszkałej przez Bugisów części Sulawesi sprawiły, że „bissu” nie garną się do posługi.
Druga sprawa, że obecna struktura społeczna lokalnych skupisk Bugisów, oraz postęp techniczny i mentalny generują zanikanie społecznej potrzeby funkcjonowania osób pełniących role „bissu”. A jeżeli nawet takie potrzeby wciąż jeszcze występują, to w takim tylko zakresie, że trudno utrzymać się potencjalnemu „bissu” ekonomicznie. Jesteśmy zatem najprawdopodobniej ostatnimi świadkami życia i odchodzenia „bissu” do historii.
Nieco inaczej, choć również nie różowo przedstawia się sytuacja z „calabai” i „calalai”, którzy chociaż wciąż niechciani i nielubiani, funkcjonują gdzieś na peryferiach muzułmańskiej społeczności Bugisów XXI wieku.
